नवरात्रीचे महत्व आणि पुजाविधी

मीनाक्षी पांडव

पोलीस नायक मुंबई विभाग प्रमुख 

आपल्या हिंदु संस्कृतीत धर्माला अनन्यसाधारण असं महत्व आहे.प्रथा,परंपरा,सण अतिशय भक्तिभावाने आणि निष्ठेने आजही साजरे होतांना दिसतात.नवरात्र हा तर भारतातील अतिशय पवित्र आणि महत्वाचा उत्सव आहे.संपुर्ण नऊ दिवस देवीची पुजा अर्चा आराधना करत मंगलमय अशा वातावरणात भक्तजन देवीची अनेक रूपे या नऊ दिवसात पुजतात.हिंदु धर्मातील महत्वाचा उत्सव म्हणुन या सणाकडे बघीतले जाते.हिंदु संस्कृतीत नवरात्र हा उत्सव देवी दुर्गेला समर्पित असा उत्सव आहे.संस्कृत मध्ये नवरात्री या शब्दाचा अर्थ “नऊ रात्री” असा आहे. या नऊ रात्री आणि दहा दिवशी 9 वेगवेगळया देविंची पुजा अर्चा केली जाते.दहाव्या दिवशी विजयादशमी अर्थात दसरा असल्याने या दिवसाला साडे तिन मुहूर्तापैकी एक मानल्या जाते.भारत व नेपाळ या दोन देशांमध्ये साजरा करण्यात येणाऱ्या सणांपैकी नवरात्र हा एक सण आहे. तसेच दिवाळी हा प्रकाशाचा आणि उत्साहाचा एक सण आहे जो दसऱ्यानंतर 20 दिवसांनी साजरा केल्या जातो.तसं पाहीले तर एका वर्षात 5 प्रकारचे नवरात्र येतात त्यात शारदिय नवरात्र सर्वात प्रसिध्द आहे. बऱ्याच ठिकाणी नवरात्राचा अर्थ शारदिय नवरात्र असाच असतो.

नवरात्रोत्सवाची प्रथा आणि परंपरा

मुख्य नवरात्रोत्सव सप्टेंबर ऑक्टोबर महिन्यात येत असतो.यावेळी भाविक भक्तांकडून आप आपल्या कुळाचाराप्रमाणे नवरात्रौत्सवाची स्थापना केली जाते.घरी आणि मंदीरात दुर्गेच्या प्रतिमेची प्रतिष्ठापना करतात.देवीला नैवैद्यात फळं आणि फुलं वाहिले जातात.लोक एकत्र येऊन आरती,गायन आणि भजनं देखील म्हणतात.तसेच नवरोत्रोत्सवात गरबा खेळण्यास फारच महत्व आहे.नवरात्राच्या पहिल्या तीन दिवसांमधे दुर्गेची पुजा केली जाते.यास उर्जा आणि शक्तीची देवता मानल्या जातं.नवरात्रात प्रत्येक दिवसाला आई दुर्गेच्या वेगवेगळया रूपाची पुजा केली जाते.पहिले तिन दिवस त्यांच्या कुमारी,पार्वती आणि काली रूपाचे पुजन करण्यात येते.परंतु साधारणतः पाहिल्यास एका लाकडी काडयांपासुन बनविलेल्या नव्या टोपलीत माती भरली जाते त्यात नऊ प्रकारचे धान्य पेरले जातात.या टोपलीत दहाही दिवस पाणी टाकल्या जाते.दहा दिवसांमधे संपुर्ण टोपली धानाने हिरवीगार झालेली आणि मातीचा घट त्यामध्ये झाकुन गेलेला असतो.टोपलीच्या मधोमध मातीचा घट ठेऊन त्यात विडयाची पाच पाने ठेवली जातात त्यावर नारळ ठेवल्या जातो.प्रत्येक दिवशी या घटावर फुलांची माळ सोडली जाते.पहिल्या दिवशी अनेक ठिकाणी विडयाच्या पानांची माळ लावण्याची देखील परंपरा आहे.पुजेत पाच प्रकारची फळं ठेवण्यात येतात आणि वर फुलोरा बांधला जातो.रोज गणपतीची,दुर्गा देवीची आणि नवरात्राची आरती म्हटल्या जाते.सकाळ संध्याकाळ आरती आणि धुप पेटवला जातो.देवीच्या घटाजवळ अखंड दिवा दहा दिवसांकरीता लावला जातो.हा दिवा दहा दिवस विझु दिला जात नाही.या दहा दिवसांमधे नऊ कुमारीकांचे पुजन केल्या जाते त्यांचे पाय धुवुन त्यांना भेटवस्तु दिल्या जातात.अष्टमीला होमहवन करून देवीला नैवेद्य दाखविण्यात येतो.अनेक ठिकाणी नवमीला नवरात्रीचा कुळाचार असतो तर बऱ्याच ठिकाणी दसऱ्याला देखील कुळाचार असतो.नऊ दिवस देवीला वेगवेगळया रंगाच्या साडया नेसवल्या जातात आणि त्या रंगांप्रमाणे स्रिया देखील त्या त्या रंगांच्या साडया परिधान करतांना दिसतात.नवरात्रातील नववा दिवस हा या उत्सवाचा शेवटचा दिवस असतो या दिवसाला महानवमी देखील म्हणतात.या दिवशी कुमारिकांचे पुजन केले जाते.नऊ छोटया कुमारिकांना बोलावुन त्यांचे पुजन करण्याची प्रथा आहे.या नऊ कुमारिकांपैकी प्रत्येकीला देवि दुर्गेचे एक रूप मानले जाते.या दिवशी या कन्यांचे पाद्यपुजन केले जाते मोठया आदर आणि सन्मानाने त्यांना घरी आमंत्रीत केले जाते.नंतर त्या कन्यांना जेवण घातले जाते.नंतर भाविक त्यांना नवे वस्र आणि भेटवस्तु देखील देतात.

अनेक कुटुंबांमधे जोगवा मागण्याची देखील परंपरा आहे त्याप्रमाणे घरातील सवासनी स्रिया पाच घरी जाऊन जोगवा मागतात.त्यामध्ये कणीक,तांदुळ,गुळ असे जिन्नस असतात.या मिळालेल्या जोगव्यातुनच कुळाचाराच्या दिवशी स्वयंपाक करून देवीला नैवेद्य दाखविण्यात येतो.सार्वजनिक मंडळांमधे मोठ-मोठया मुर्तींची स्थापना करून सुरेख असे देखावे तयार केले जातात.पारंपारीक आणि पुराणकाळातील देखावे आकर्षक असतात आणि भाविकांचे लक्ष वेधणारे देखील असतात.कोल्हापूर,तुळजापुर,माहुर आणि सप्तश्रृंगी या महाराष्ट्रातील साडेतिन शक्तीपिठांवर या दहा दिवसांमधे भाविकांची प्रचंड प्रमाणात गर्दी असते.या दिवसांमध्ये देवीचे दर्शन घेणे मोठे पुण्याचे कार्य समजले जाते.नवरात्रात रात्री युवक युवती दांडिया आणि गरबा खेळतात.विशेषतः गुजरात मध्ये लोक मोठया प्रमाणात रासगरबा खेळतात.गरबा हा  आरतीच्या आधी आई दुर्गेच्या सन्मानार्थ खेळल्या जातो.आणि दांडिया आरतीच्या नंतर खेळल्या जातो.सप्टेंबर ऑक्टोबर मध्ये नवरात्री च्या वेळी नवरात्राचा दहावा दिवस दसरा म्हणुन साजरा करण्यात येतो.या दिवशी भाविक सरस्वतीची पुजा करतात आणि आई दुर्गेला मानसिक शांती आणि ज्ञानाचे मागणे मागतात.या दिवशी लंकाधीश असुर रावणाचा पुतळा बनवुन त्याचे दहन केले जाते.

नवरात्राची कथा

रामायणानुसार प्रभु रामचंद्रांनी देवी दुर्गेला रावणासोबत युध्द होत असतांना बोलवले होते.वसंतऋतुच्या शेवटी दुर्गा देवीची पुजा अर्चना केली जाते.युध्दाची शक्यता पाहाता प्रभुरामचंद्रांनी देवीला अस्तं महाविद्येने बोलवले होते ज्याला आपण अकाल बोधन या नावाने देखील जाणतो.पण ही पुजा पारंपारिक दुर्गापुजे पेक्षा थोडी वेगळी असते या पुजेला अकाल बोधन असे म्हणतात. तिला आपण कधीही करता येणारी पुजा देखील म्हणतो.

नवरात्री गरबा डांस

गुजरात इथं गरबा नेहमी नवरात्र,शरद पौर्णिमा,वसंत पंचमी आणि होळी या प्रसंगी खेळला जातो.या सोबतच नवरात्रीच्या नऊ दिवसांमधे आई जगदंबेच्या सन्मानार्थ पारंपारीक संगीत देखील वाजवले जाते.नृत्य साधारणतः महिलाच करतात पण वर्तमान काळात पुरूष देखील यात सहभागी होतांना दिसुन येत आहेत.डान्स करतांना सगळेजणं एक मोठा गोल बनवुन उभे राहातात.गरबा या शब्दाच्या उत्पत्ती मागे देखील बरीच कारणं आहेत.प्राचीन मान्यते नुसार भगवान श्रीकृष्णाच्या वहिनी उषा नेच लास्य नृत्याला लोकप्रीय बनवले ज्याला नंतर गरबा या नावाने ओळखले जाऊ लागले.गरबाच्या सर्वसाधारण प्रकारात स्रिया गरबा खेळतांना डोक्यावर दिवे ठेवतात आणि गोल गोल फेर धरतात व फिरतांना त्या गाणे देखील म्हणतात आणि टाळया देखील वाजवतात.हे नृत्य करत असतांना नेहमी लोकवाद्यांचाच वापर केला जातो.गरबा खेळत असतांना मध्यभागी सुपारी आणि चांदीचे नाणे ठेवले जाते त्यावर नारळ देखील ठेवतात जे पवित्र कुंभाचे प्रतिनिधीत्व करते.गुजरात मध्ये नवरात्रात गरबा हा रात्रीच केल्या जातो.नृत्याचे आयोजन विविध समुह,क्लब आणि समिती करत असतात.गरबाच्या रात्री सगळे एका मोकळया जागी जमा होतात. जमा झाल्यानंतर ते गोलाकार आकारात उभे राहातात व मध्यभागी नेहमी दुर्गेची प्रतीमा ठेवण्यात येते.नृत्याची सुरूवात मंद संगीताने केली जाते.जसजसे नृत्य पुढे जाते तसतसे नृत्य करणाऱ्यांचा उत्साह वाढत जातो.संगीताला मध्येच बदलून गरबा गीते  वाजविली जातात.नवरात्री गरबा भारतात नृत्याचा सर्वाधीक प्रसिध्द आणि लोकप्रीय प्रकार आहे.या नृत्याला महिला आणि पुरूष दोघेही सोबत करू शकतात.बरेचजण पारंपारीक गुजराती पोषाख घालुन गरबानृत्य करतात.सौराष्ट्रात हे नृत्य करतांना घाघरा चोली आणि ओढणी हा पेहराव असतो.या सोबतच सुरेख आणि आकर्षक आभुषण देखील घालतात.तिथे पुरूष मंडळी शर्ट आणि ट्राऊजर परिधान करतात. अश्या पध्दतीने संपुर्ण भारतात लोक नवरात्राचा उत्सव अतिशय उत्साहात आणि आनंदात साजर करत आनंदाची देवाणघेवाण करतात.