पोलीस नायक(मुंबई विभाग प्रमुख)
दुर्गामाता ही हिंदूंची मुख्य देवी आहे ज्यांना देवी,आदिशक्ती आणि पार्वती,शाकम्भरी,जगदंबा आणि इत्यादी नावांनीही ओळखले जाते.ही एक हिंदू धर्मातील शस्त्रधारी देवी आहे.या दुर्गेची नऊ रूपे आहेत.शाक्त संप्रदाय मुख्य देवता आहे ज्याची तुलना सर्वोच्च ब्राह्मण शी केली जाते.दुर्गाचे वर्णन मूळ शक्ती,प्रबळ स्वभाव,सद्गुण योगमय,बुद्धीची आई आणि विकारांपासून मुक्त असे केले आहे.ती अंधकार आणि अज्ञानाच्या राक्षसांपासून संरक्षक आणि उपकारकर्ता आहे असे मानले जाते की ती शांती,समृद्धी आणेल आणि धर्म वर हल्ला करणाऱ्या आसुरी शक्तींचा नाश करेल.
सिंह वर स्वार होऊन देवी म्हणून दुर्गेचे प्रतिनिधित्व केले जाते.दुर्गा देवीला आठ हात आहेत त्या सर्वांमध्ये काहीना काही शस्त्र आहे.त्याने महिषासुर नावाच्या राक्षसाचा वध केला.महिषासुर(=महिषा+असुर=म्हैस सारखा असुर)करतो.हिंदू ग्रंथांमध्ये तिचे शिवची पत्नी दुर्गा म्हणून वर्णन केले आहे.ज्या ज्योतिर्लिंगांमध्ये देवी दुर्गाची स्थापना केली जाते त्यांना सिद्धपीठ म्हणतात.तेथे केलेले सर्व ठराव पूर्ण झाले आहेत.दुर्गाम नावाच्या एका महान राक्षसाचा वध केल्यामुळे आईचे नाव दुर्गा देवी पडले.आईने शताक्षीचे रूप धारण केले आणि त्यानंतर शकंभारी देवी, ज्याला शाकंभरी देवी म्हणून ओळखले जाऊ लागले त्यांनी दुर्गामासूरचा वध केला.ज्यामुळे ती संपूर्ण विश्वात दुर्गा देवीच्या नावाने प्रसिद्ध झाली.आईच्या देशात अनेक मंदिरे आहेत कुठे महिषासुरमर्दिनी शक्तीपीठ तर कुठे कामाख्या देवी.ही देवी कोलकातामध्ये महाकाली म्हणून ओळखली जाते आणि सहारनपूरच्या प्राचीन शक्तीपीठात शाकंभरीच्या रूपात त्याची पूजा केली जाते.
हिंदूंच्या शक्ती पंथात भगवती दुर्गा ही जगाची सर्वोच्च आणि सर्वोच्च देवता मानली जाते (शाक्त संप्रदाय ईश्वर यांना देवी मानतो).वेद दुर्गाचा विस्तृत उल्लेख आहे, परंतु उपनिषद “उमा हैमावती” (हिमालयची मुलगी उमा) यांचे वर्णन करते.पुराण दुर्गाला आदिशक्ती मानले जाते. दुर्गा हे प्रत्यक्षात शिवची पत्नी आदिशक्तीचे रूप आहे, की शिवाच्या पराशक्तीचे वर्णन मूळ स्वभाव, सद्गुणी माया, बुद्धीची आणि विकारविरहित आई म्हणून केले गेले आहे. एकटे (केंद्रीत) झाल्यानंतरही,ती माया शक्ती योगायोगाने अनेक बनते.त्या आदिशक्ती देवीने सावित्री (ब्रह्माची पहिली पत्नी), लक्ष्मी आणि प्रामुख्याने पार्वती (सती) म्हणून जन्म घेतला आणि ब्रह्मा, विष्णू आणि महेश यांच्याशी लग्न केले.तीन रूपे असूनही दुर्गा (आदिशक्ती) एक आहे.देवी दुर्गाची स्वतः अनेक रूपे आहेत (सावित्री, लक्ष्मी आणि पार्वती सोडून). तिचे मुख्य रूप “गौरी”आहे ज्याचा अर्थ शांत,सुंदर आणि गोरा आहे.त्याचे सर्वात भयानक रूप “”काली “”आहे म्हणजे काळे रूप.भारत आणि नेपाळच्या अनेक मंदिरांमध्ये आणि मंदिरांमध्ये दुर्गाची विविध स्वरूपात पूजा केली जाते. देवी दुर्गा सिंहावर स्वार आहे.मार्कंडेय पुराणात,ब्रह्देवने मानवजातीचे रक्षण करण्यासाठी मनुष्य, देवी कवच आणि देवी सूक्त यांचे एक परम रहस्य, सर्वात उपयुक्त आणि कल्याण वर्णन केले आहे आणि असे म्हटले आहे की जो व्यक्ती हे उपाय करेल, तो या जगात सुख उपभोगेल.शेवटचा काळ बैकुंठाला जाईल. ब्रह्देव म्हणाले की जो व्यक्ती दुर्गा सप्तशतीचे पठण करेल त्याला आनंद मिळेल.भागवत पुराणानुसार,आई जगदंबाने सर्वोत्तम पुरुषांचे रक्षण करण्यासाठी अवतार घेतला आहे. तर श्रीमद देवी भागवत यांच्या मते,वेद आणि पुराणांचे रक्षण करण्यासाठी आणि दुष्टांचा नाश करण्यासाठी आई जगदंबाने अवतार घेतला आहे.त्याचप्रमाणे, रुग्वेदानुसार,आई दुर्गा ही आदिम शक्ती आहे तिच्याकडून संपूर्ण जग चालवले जाते आणि तिच्याशिवाय दुसरा अविनाशी नाही.
दुर्गेची नऊ रूपे आहेत. यांना शक्तिरूपे म्हणतात:
- शैलपुत्री – हिमालयाच्या तपश्चर्येने प्रसन्‍न होऊन देवीने कन्यारूपाने पृथ्वीवर जन्म घेतला, म्हणून ती हिमालयपुत्री. म्हणून पुराणात तिचा उल्लेख शैलपुत्री असा होतो. आपल्या पित्याच्या इच्छेप्रमाणे तिने विष्णूशी लग्न करता शंकराला वरले. म्हणून शैलपुत्री दुर्गा ही दृढनिश्चयाची आणि कठोर तपाची शिकवण देते.. नवरात्राच्या पहिल्या दिवशी हिचे पूजन करतात.
- ब्रम्हचारिणी – म्हणजे ब्रह्मपद प्रदान करणारी. उजव्या हातात जपमाळ व डाव्या हातात कमंडलू असे तेजोमय स्वरूप. पूजनाने सिद्धी व विजय प्राप्त होतात असा समज आहे. नवरात्राच्या दुसऱ्या दिवशी या रूपाची पूजा करतात.
- चंद्रघंटा – कल्याण करणारे व शांतिदायक दशभुजा स्वरूप. शिरोभागी घंटेच्या आकाराचा अर्धचंद्र आहे. सर्व हातांत अस्त्रे आहेत. पूजनाने सर्व कष्टांर्‍ना मुक्ती मिळते असे म्हणतात. नवरात्राच्या तिसऱ्या दिवशी हिचे पूजन करतात.
- कुष्मांडा – अष्टभुजा स्वरूपातले रूप. पूजनाने रोग नष्ट होतात असा समज आहे. कुष्मांड म्हणजे कोहळा. हिला कोहळ्याचा बळी दिला जातो. वाहन सिंह आहे. नवरात्राच्या चवथ्या दिवशी हिची पूजा होते.
- स्कंदमाता – स्कंदाची माता म्हणून असलेले चार भुजांचे स्वरूप. कमळासनावर विराजमान आहे. या देवीचा वर्ण पूर्ण शुभ्र आहे. नवरात्राच्या पाचव्या दिवशी हिचे पूजन करतात.
- कात्यायनी – ‘कत’ नावाच्या ऋषीच्या कुलात, ‘कात्यक’ गोत्रात उत्पन्न झालेली अशी ती कात्यायनी. नवरात्राच्या सहाव्या दिवशी देवीच्या या रूपाची पूजा करतात.
- कालरात्री – काळे शरीर असलेली व तीन डोळे असलेली, केशसंभार विखुरलेला, वाहन गर्दभ. खड्ग धारण केलेली, भयानक असे रूप. नवरात्राच्या सातव्या दिवशी हिचे पूजन करतात.
- महागौरी – गोरा वर्ण, आभूषणे व वस्त्र पांढऱ्या रंगाची. चार हात असलेली व वृषभ हे वाहन असलेली. नवरात्राच्या आठव्या दिवशी हिचे पूजन करतात.
- सिद्धिदात्री – सर्व सिद्धी देणारी.हिच्या उपासनेने आठ सिद्धी प्राप्त होतात व पारलौकिक कामना पूर्ण होतात, अशी समजूत आहे..नवरात्राच्या नवव्या दिवशी हिचे पूजन करतात.
देवीच्या या नऊ रूपांचे वर्णन ’देवीकवच’ नावाच्या स्तोत्रात आले आहे.
