१९४८ पासून यूएन पीसकीपिंग मिशनमध्ये चार हजाराहून अधिक कर्मचार्‍यांनी आपले प्राण गमावले,भारताने इतर कोणत्याही राष्ट्रापेक्षा सर्वाधिक गमावले !!
ॲड.आनंद महाजन,पोलीस नायक
परभणी जिल्हा (प्रतिनिधी) :-
यूएन पीसकीपिंग मिशनने २०२३ मध्ये त्याच्या अस्तित्वाची ७५ वर्षे पूर्ण केली आहेत.या कालावधीत यूएनद्वारे ७० हून अधिक शांती मोहिमे तैनात करण्यात आल्याचे आकडेवारीवरून दिसून येते. या ७५ वर्षांत विविध देशांशी संबंधित ४.३ हजाराहून अधिक जवानांनी आपला जीव गमावला.या मोहिमांमध्ये भारताने १७९ जवान गमावले जे कोणत्याही देशासाठी सर्वात जास्त आहे.३० पेक्षा जास्त देश सध्या संघर्षात आहेत, संघर्षाचे प्रकार आणि तीव्रता मोठ्या प्रमाणात बदलत आहे.या देशांचा संघर्षाचा कालावधी देखील बदलतो त्यातील प्रत्येकाचा प्रभावित लोकसंख्येवर महत्त्वपूर्ण प्रभाव पडतो ज्यामुळे मानवतावादी संकट उद्भवते.युनायटेड नेशन्स (यूएन) जगातील शांतता राखण्यात आघाडीवर आहे आणि संघर्ष रोखण्यात महत्त्वाची भूमिका बजावते.मुत्सद्दीपणा,मध्यस्थी आणि इतर कृती वापरून राष्ट्रांना संघर्ष रोखण्यासाठी आणि शांततेने सोडवण्यास मदत करते.स्थापनेपासून यूएन अनेक देशांमधील संघर्ष सोडवण्यात गुंतले होते आणि शांतता राखण्यासाठी त्यांच्याशी सक्रियपणे गुंतले होते अशा प्रकारे यूएनच्या शांतता ऑपरेशन विभागाद्वारे संयुक्त राष्ट्र शांतता राखणे हे यूएनने विकसित केलेले एक साधन आहे जे संघर्षामुळे फाटलेल्या देशांना चिरस्थायी शांततेसाठी परिस्थिती निर्माण करण्यासाठी मदत करते.
पीसकीपिंगची महत्त्वाची भूमिका म्हणजे संघर्षानंतरच्या भागात शांतता प्रक्रियांचे निरीक्षण करणे आणि त्यांचे निरीक्षण करणे आणि संबंधित राष्ट्रांना आणि अधिकाऱ्यांना त्यांनी स्वाक्षरी केलेल्या शांतता करारांची अंमलबजावणी करण्यात मदत करणे ही मदत विविध स्वरूपात आहे. निवडणूक सहाय्य,कायद्याचे राज्य बळकट करणे,आर्थिक आणि सामाजिक विकास,सत्ता वाटप व्यवस्था इ.हे शांती मोहिमेद्वारे सक्षम केले जाते अशा मोहिमांचा भाग म्हणून शांतता राखणाऱ्या कर्मचाऱ्यांमध्ये सैनिक,पोलीस अधिकारी आणि नागरी कर्मचारी यांचा समावेश होतो.ज्या परिस्थितीमध्ये शांतता राखण्याचे कार्य चालते त्यामध्ये विविध जोखमींचे प्रमाण जास्त असते ज्यामुळे मृत्यू होऊ शकतो.संयुक्त राष्ट्रांच्या विविध शांतता मोहिमांमध्ये गेल्या काही वर्षांमध्ये मृत्यूचे ट्रेंड काय आहेत? कोणत्या प्रदेशांमध्ये मृत्यू होण्याची शक्यता जास्त आहे? यूएन पीस किपिंग ऑपरेशन्सच्या स्थापनेपासून झालेल्या मृत्यूचे विश्लेषण येथे आहे.यूएन पीसकीपिंगवरील डेटाफुलच्या संकलनाचा भाग म्हणून विश्लेषणासाठी डेटा डेटासेटमधून उचलला जातो जो यूएन पीसकीपिंग वेबसाइटवर उपलब्ध डेटावरून एकत्रित केला जातो.अलिकडच्या दशकात मृतांच्या संख्येत वाढ झाली आहे.
पहिले पीस किपिंग मिशन सन १९४८ मध्ये होते जेव्हा संयुक्त राष्ट्र संघाने इस्रायल आणि त्याचे अरब शेजारी यांच्यातील कराराचे निरीक्षण करण्यासाठी मिशन अधिकृत केले होते ज्याला अधिकृतपणे युनायटेड नेशन्स ट्रूस सुपरव्हिजन ऑर्गनायझेशन (UNTSO) म्हणून ओळखले जाते तेव्हापासून संयुक्त राष्ट्रांनी ७० हून अधिक शांतता मोहिमे तैनात केल्या आहेत.३१ मे २०२३ पर्यंत उपलब्ध असलेल्या ताज्या आकडेवारीनुसार १९४८ पासून संयुक्त राष्ट्रांच्या शांतता मोहिमांमध्ये ४.३ हजारांहून अधिक मृत्यू झाले आहेत.प्रवृत्ती वर्षानुवर्षे बदलत आहेत, वैयक्तिक वर्षांच्या उच्च संख्येने मृत्युमुखी पडलेल्या आहेत.१९६१ मध्ये प्रथमच मृतांची संख्या शंभरहून अधिक होती त्या वर्षी १५५ शांतता सैनिक मारले गेले.हा आकडा १९९३ मध्ये मागे टाकला गेला जेव्हा २५२ मृत्यू झाले होते हे सर्वाधिक मृत्यूचे वर्ष आहे.वार्षिक मृत्यूचे प्रमाण १९९३ पेक्षा जास्त नसले तरी वर्षभरात १०० हून अधिक मृत्यूंसह वर्षांच्या वारंवारतेत वाढ होत आहे.१९९० पूर्वी १९६१ हे एकमेव वर्ष होते ज्यामध्ये १०० हून अधिक मृत्यू झाले होते.पुढील दशकात (१९९० ते २०००) अशी ३ वर्षे होती. २००१ ते २०१० दरम्यान अशी ७ वर्षे होती.पुढच्या दशकात म्हणजे २०११ ते २०२० या काळात २०१८ वगळता प्रत्येक वर्षी मृतांचा आकडा १०० ओलांडला.त्या वर्षीही मृतांची संख्या ९९ होती. चालू दशकातही ही प्रवृत्ती कायम राहिली.लेबनॉन आणि माली मधील शांतता मोहिमे इतिहासातील सर्वात प्राणघातक आहेत.युनायटेड नेशन्स इंटरिम फोर्स इन लेबनॉन (UNIFIL) मध्ये १९७८ मध्ये स्थापन झालेल्या मृत्यूची संख्या सर्वाधिक आहे.हे मिशन एक सतत चालू असलेले मिशन आहे आणि त्याच्या स्थापनेपासून आतापर्यंत ३३० मृत्यू झाले आहेत.लेबनॉनमधून इस्रायली सैन्याच्या माघारीची पुष्टी करण्यासाठी या मिशनची स्थापना करण्यात आली होती आणि त्याच्या आदेशात दोनदा सुधारणा करण्यात आली आहे.या भागातील सतत संघर्षामुळे गृहयुद्ध आणि इतर घटना घडल्या त्यामुळे हे मिशन सुधारित आदेशासह चालू ठेवण्यात आले आहे.
उच्च मृत्यूसह काही इतर मोहिमांचा येथे एक द्रुत दृष्टीक्षेप आहे.युनायटेड नेशन्स मल्टीडायमेन्शनल इंटिग्रेटेड स्टॅबिलायझेशन मिशन इन माली (MINUSMA) ची स्थापना २०१३ मध्ये अंतर्गत बंडानंतर देशाला स्थिर करण्यासाठी करण्यात आली होती ज्यामुळे ३०० हून अधिक मृत्यू झाले होते.हे मिशन अगदी अलीकडे ३० जून २०२३ रोजी संपुष्टात आले आहे.आफ्रिकेतील आणखी एक मिशन,आफ्रिकन युनियन-युनायटेड नेशन्स हायब्रिड ऑपरेशन इन डार्फर (UNAMID) ची स्थापना २००७ मध्ये सुदानच्या युद्धग्रस्त डाफुर प्रदेशात स्थिरता आणण्यासाठी करण्यात आली हे अशा मोहिमांपैकी एक आहे ज्यामध्ये शांतीरक्षकांना नागरिकांचे आणि मानवतावादी ऑपरेशन्सचे संरक्षण करण्यासाठी बळ वापरण्याची परवानगी होती.हे संयुक्त राष्ट्र आणि आफ्रिकन युनियन (AU) चे पहिले संयुक्त आणि सर्वात मोठे शांतता अभियान आहे. डिसेंबर २०२० मध्ये ज्या मिशनचा कार्यादेश संपला त्यामुळे २९५ पीसकीपिंग जवानांचा मृत्यू झाला आहे.डेमोक्रॅटिक रिपब्लिक ऑफ कांगो (MONUSCO) मध्ये संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या स्थिरीकरण मोहिमेमुळे २६१ UN शांती सैनिकांचा मृत्यू झाला आहे.ही एक शांतता सेना आहे जी १९९९ मध्ये दुसर्‍या काँगो युद्धाच्या शांतता प्रक्रियेवर लक्ष ठेवण्यासाठी स्थापन करण्यात आली होती आणि या प्रदेशात त्यांचे अस्तित्व कायम आहे.कॉंगो प्रदेशातील आणखी एक मिशन म्हणजे, युनायटेड नेशन्स ऑपरेशन इन द कॉंगो (ONUC) मध्ये मृत्यूची सर्वात जास्त संख्या आहे. काँगोच्या संकटाला प्रतिसाद म्हणून १९६० मध्ये मिशन तैनात करण्यात आले होते.महत्त्वपूर्ण लष्करी क्षमता असलेले हे पहिले संयुक्त राष्ट्र शांतता अभियान आहे आणि आकार आणि व्याप्तीच्या दृष्टीने संयुक्त राष्ट्रांच्या सर्वात मोठ्या ऑपरेशन्सपैकी एक आहे.या मोहिमांव्यतिरिक्त UNPROFOR आणि UNMIL या दोन इतर मोहिमांमध्ये देखील प्रत्येकी २०० हून अधिक लोकांचा मृत्यू झाला आहे इतर नऊ मोहिमांमध्ये प्रत्येकी १०० पेक्षा जास्त (आणि २०० पेक्षा कमी) मृत्यू आहेत.सर्वाधिक प्राणघातक मोहिमा आफ्रिकन देशांमध्ये आहेत त्यानंतर मध्य पूर्व आणि पूर्व युरोपीय देश आहेत जे या प्रदेशांमधील दशकांमधील संघर्षाच्या परिस्थितीचे प्रतिबिंबित करतात.मृतांमध्ये सर्वाधिक संख्या लष्करी जवानांची आहे.
पीसकीपिंग मिशनमध्ये विविध कर्मचारी,लष्करी कर्मचारी,पोलीस,नागरिक इत्यादींचा समावेश होतो.संघर्षानंतर कायदा आणि सुव्यवस्था राखली जाईल याची खात्री करण्यासाठी बहुतेक शांतता मोहिमांमध्ये संयुक्त राष्ट्र आणि इतर देशांच्या सशस्त्र कर्मचार्‍यांचा वापर शांतता राखण्याच्या कार्यात सामील होतो.पुढे सशस्त्र दल हे ऑन-ग्राउंड कर्मचारी आहेत जे संघर्षाच्या जवळ असतात.गेल्या काही वर्षांमध्ये विविध शांतता मोहिमांमध्ये झालेल्या मृत्यूंपैकी जवळपास ७०% मृत्यू हे लष्करी कर्मचारी आहेत.सुमारे २.९८ हजार लष्करी कर्मचारी गेल्या काही वर्षांमध्ये शांतता मोहिमांमध्ये मरण पावले.शांतता अभियानात सामील असलेल्या इतर कर्मचार्‍यांमध्ये पुढील सर्वात जास्त मृत्यू आंतरराष्ट्रीय नागरिकांचा आहे आणि त्यानंतर पोलिसांचा क्रमांक लागतो.मिशनचा एक भाग म्हणून लष्करी निरीक्षक म्हणून पाठवलेले आणखी ९५ कर्मचारी देखील मरण पावले.शांतता मोहिमेचा भाग म्हणून झालेल्या मृत्यूंमध्ये ५२५ स्थानिकांचाही समावेश आहे.मृतांमध्ये जवळपास ९५% पुरुष आहेत.भारत,पाकिस्तान आणि बांगलादेश या उपखंडातील राष्ट्रांमध्ये सर्वाधिक जीवितहानी होते.विविध देशांपैकी भारताने शांतता मोहिमांमध्ये सर्वाधिक नागरिक गमावले.संयुक्त राष्ट्रांच्या या मोहिमांमध्ये एकूण १७९ भारतीयांनी आपले प्राण गमावले आहेत वर नमूद केलेल्या ONUC मिशनमुळे ३९ भारतीयांचा मृत्यू झाला आहे.पाकिस्तान आणि बांगलादेशात अनुक्रमे १६९ आणि १६६ बळी गेले.पाकिस्तानच्या बाबतीत सोमालियातील मिशन म्हणजेच यूएनओएसएममध्ये ४० जणांचा मृत्यू झाला आहे.नायजेरिया,घाना आणि इथिओपिया या आफ्रिकन देशांमध्ये सर्वाधिक मृत्यू झाले आहेत.शेजारील आफ्रिकन देशांतील विविध मोहिमांमध्ये या देशांतील जवानांचा सहभाग होता. UNPROFOR सारख्या बाल्कन प्रजासत्ताकांमध्ये (युगोस्लाव्हियानंतरच्या) शांतता अभियानांमुळे फ्रान्स आणि यूके सारख्या इतर युरोपीय देशांसाठी सर्वाधिक मृत्यू झाले आहेत.
स्रोत: युनायटेड नेशन्स पीसकीपिंग
